به گزارش پایگاه خبری «عصر نمایشگاه» به نقل از ایبنا, میزگرد «بررسی سی‌و‌یکمین دوره نمایشگاه بین‌‌المللی کتاب تهران» با حضور همایون امیر‌زاده؛ مشاور اجرایی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سخنگوی نمایشگاه کتاب،‌ امیر‌مسعود شهرام‌نیا؛ مدیرعامل موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران و قائم‌مقام نمایشگاه کتاب و یحیی دهقانی؛‌ معاون اجرایی سی‌و‌یکمین دوره نمایشگاه کتاب تهران در خبرگزاری کتاب ایران برگزار شد.

در بخش نخست این میزگرد به توضیحات مسئولان حاضر در این نشست درباره کم و کیف و ویژگی‌های سی‌ویکمین نمایشگاه کتاب تهران اختصاص یافت و آنچه در ادامه می‌آید، بخش دوم و پایانی مشروح این میزگرد است که در آن به مسائل مختلف نظیر درآمدها و هزینه‌ها، تخلفات ناشران و ... پرداخته شده است:

* یکی از مسائل مهم درباره نمایشگاه کتاب، مساله نظارت بر روند کاری ناشران و تخلف‌ها است. در این زمینه ارزیابی‌ها از نمایشگاه سی‌ویکم چگونه بوده است؟

ضرورت برخورد شدید با متخلفان
اگر قرار باشد مر مقررات برخورد با متخلفان اجرا شود باید در نمایشگاه کتاب را ببندیم

دهقانی: همواره تاکید می‌‌شود که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید حامی و ناظر صنعت نشر باشد. البته گلایه‌هایی درباره نحوه نظارت وجود دارد و تاکید داریم که بیش از این باید بر امر نظارت دقت می‌شد. به‌عنوان مثال، گلایه‌مندیم که چرا ناشران متخلف سال گذشته برای شرکت در این دوره مجاز شناخته شدند؟! معتقدیم که با این دسته از ناشران باید شدیدا برخورد شود. آیین‌نامه‌ها به خوبی اجرا نمی‌شودو ما تاکید داریم ارزیابی و نظارت این مسائل بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، اما دوستان دولتی این موضوع را جزو وظایف صنف می‌دانند.

امیدوارم سال آینده با توجه به تشکیل هیات رسیدگی به تخلفات، موضوع نظارت قو‌ی‌تر پیگیری شود. یکی از بزرگترین مشکلات برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بی‌توجهی به اجرای دقیق آیین‌نامه‌‌ها، مصوب‌ها و دستور‌العمل‌هاست که به حیثیت نمایشگاه لطمه می‌زند.

امیر‌زاده: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تلاش دارد در فضایی آرام، فرصت فعالیت نشر حرفه‌ای را فراهم کند. اخیرا عوامل موثر در بروز تخلف در نمایشگاه با حضور برخی از اعضای صنف بررسی شد. همه معتقدیم که تخلفات نمایشگاه کتاب تهران سر‌ریز فرآیند‌ه‌های معیوب صنعت نشر است که طی 10 روز عیان می‌شود. باید بپذیریم که برخی از تخلفات پُربسامد هستند. صدور رای برای برخی تخلفات هشداردهنده و بسیار نگران‌کننده خواهد بود، به‌عنوان مثال اعلام می‌‌شود فروش کتاب غیر، ممنوع است. اگر بخواهیم مُر آیین‌نامه در این زمینه را عمل کنیم میزان صدور آراء به شدت افزایش پیدا می‌کند؛ آنقدر که باید درِ  نمایشگاه کتاب را ببندیم.

به نظر من باید با توجه به ابعاد مختلف به این موضوع نگاه شود و بستر‌های خارج از نمایشگاه نیز مورد توجه قرار گیرد، به‌‌عبارت دیگر باید شرایطی فراهم شود که این تخلفات در نمایشگاه کتاب بروز کمتری داشته باشد. تاکید می‌کنم تلقی من این است که اگر بخواهیم به این مر قانون عمل کنیم با توجه به بُعد فروش کتاب، 70 درصد از ناشران بخش‌های چهارگانه امکان حضور در نمایشگاه را پیدا نمی‌کنند.

پروانه‌ نشرهای خانوادگی و گریز از چنگ قانون

* پیش از این اعلام شده بود که احکام تخلفات به‌طور کلی اجرا می‌شود و ممکن است متخلفان بیرون از نمایشگاه و در دیگر ایام سال نیز از حضور در نمایشگاه محروم شوند اما در این دوره شاهد بودیم که این اتفاق نیفتاد و حتی ناشری که سال قبل در پروند سرقت ادبی چندین کتاب مجرم شناخته شد، در نمایشگاه امسال فعال بود.

امیر‌زاده: پیگیری‌ها و جستجوی فراوان در نمایشگاه برای یافتن این ناشر متخلف نتیجه‌ای به دست نداد. حضور این دسته از ناشران متخلف که گاهی به تعداد اعضای خانواده خود مجوز نشر دارند، معضل و دغدغه است.

اما درباره رسیدگی به تخلفات باید در نظر داشته باشید که در قانون چند قید صریح وجود دارد؛ مانند این قید که باید در موارد بروز تخلف، شاکی خصوصی وجود داشته باشد که در این صورت ناشر متخلف حق حضور در نمایشگاه را ندارند. هیات بدوی رسیدگی به تخلفات، پروانه نشر آن‌ها را باطل می‌کند و به‌عبارت دیگر این ناشر وجود ندارد. این اتفاقی است که برای ناشری که به آن اشاره کردید، رخ داده است اما مساله این است که گویا صاحب امتیاز آن نشر برای حضور در نمایشگاه با ناشر دیگری همکاری می‌کند. به اعتقاد من ساز و کارها در چنین مواردی باید اصلاح شود.

* جریان رسیدگی به اعتراضات متخلفان به احکام صادر شده از چه زمانی آغاز می‌شود؟

امیر‌زاده: بعد از ماه مبارک رمضان آغاز می‌شود. 

نمایشگاه کتاب تهران؛ ریز هزینه‌ها و درآمدها
بودجه‌ نمایشگاه تکافوی هزینه ها را نمی‌کند

* مساله بعدی درمورد نمایشگاه کتاب تهران، مساله هزینه‌ها و درآمدها است که فکر می‌کنم بهتر باشد این بحث را با آقای شهرام‌نیا شروع کنیم. مباحث مالی نمایشگاه سی‌ویکم چگونه پیش رفت؟

شهرام‌نیا: دو دوره میزبانی مجموعه نمایشگاهی شهر‌آفتاب، با توجه به اینکه هزینه‌های زیرساخت بر عهده شهرداری تهران بود و اجاره بهاء نیز دریافت نمی‌‌شد، فرصتی برای صرفه‌جویی در هزینه‌های اجرایی ایجاد کرد. علاوه براین شرایطی مهیا شد تا در موضوعات محتوایی بیشتر هزینه کنیم. یکی از چالش‌های بازگشت به مصلا به مباحث مالی مربوط می‌شود، به‌عبارت دیگر امکان تقبل هزینه‌های زیرساخت از سوی مصلا و یا نهاد دیگری وجود نداشت در نتیجه هزینه‌‌‌ها افزایش پیدا کرد. البته همراهی مسئولان مصلا در همه حوزه‌ها از‌جمله مسائل مالی خیلی بیشتر بود. اجاره برگزاری بیست‌و‌هشتمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بیش از چهار میلیارد تومان بود اما امسال عنوان اجاره حذف شد و براساس برآورد‌ها، مقرر شد تا مبلغ یک‌و‌نیم میلیارد تومان را بابت زیرساخت‌هایی که بر عهده مصلا است هزینه کنیم. به‌عبارت دیگر این مبلغ هزینه مستقیم و غیر‌مستقیم بود که مصلا پرداخت کرده بود.

علاوه براین، تصدی بخش موادغذایی و تبلیغات به نمایشگاه و بعد به صنف واگذار شد و در ازای این واگذاری، مقرر شد مبلغ دو میلیارد و 250 میلیون تومان به مصلا پرداخت شود که جمعا ما را به رقم سه میلیارد و 750 میلیون تومان رساند. مقایسه این رقم با  بیست‌و‌هشتیمن دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که  مواد غذایی و تبلیغات برعهده مسئولان برگزاری نمایشگاه نبود درک مفهوم همراهی خوب مسئولان مصلا، آسان‌تر می‌شود.

برخی از هزینه‌های زیرساخت مانند برق و مخابرات از سوی نمایشگاه پرداخت شد. علاوه براین هزینه   ایجاد 20 هزار متر مربع سازه فضای باز و با احتساب سازه‌های بخش جنبی 30 هزار متر مربع را باید در نظر گرفت. مجموع این مبالغ، زمان برگزاری نمایشگاه در شهر آفتاب برعهده نمایشگاه نبود.  هزینه‌های کف‌سازی‌، زیر‌سازی، برق‌رسانی و تهویه نیز باید افزوده شود که در مجموع هزینه‌های این دوره را در مقایسه با دوره قبل را افزایش مِی‌دهد، البته روال صرفه‌جویی سر‌لوحه برنامه‌های کمیسیون معاملات قرار گرفت. تلاش شد با حذف برخی برنامه‌ها صرفه‌جویی جدی پیگیری شود. با توجه به ادامه محاسبات مالی نمی‌توانم گزارش کامل  مالی نمایشگاه را اعلام کنم.

* به‌طور تقریبی این مبلغ را چه میزان پیش‌بینی می‌کنید؟

شهرام‌نیا: سال گذشته هزینه سی‌‌امین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بیش از13 میلیارد تومان اعلام شد و پیش‌بینی می‌‌شود حدود 20 تا 25 درصد یعنی حدود چهار میلیارد تومان به هزینه‌های برپایی این دوره از نمایشگاه افزوده خواهد شد. مجموع این ارقام تخمینی است و امید‌وارم که در این مرحله نیز موفق به صرفه‌جویی شویم؛ اما به‌نظر می‌رسد نمایشگاه تا حدودی با چالش مالی رو‌به‌رو باشد چراکه بودجه مصوب نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، تکافوی هزینه‌های کامل را نمی‌دهد.

پیش‌بینی کسری بودجه چند میلیاردی برای نمایشگاه سی‌ویکم

* درآمدها چطور؟ برآوردی از درآمدها دارید؟

شهرام‌نیا: فاصله قابل توجهی بین درآمد‌های نمایشگاه با هزینه‌ها وجود دارد. امسال این فاصله افزایش پیدا کرده و به حمایت بیشتری نیاز داریم. به‌نظر می‌رسد دستگاه‌های تامین‌کننده باید بودجه نمایشگاه تهران را افزایش دهند. با توجه به رویداد‌های مشابه و با ابعاد خیلی کوچک‌تر، هزینه نمایشگاه کتاب تهران که اغلب برای بُعد رفاهی هزینه می‌شود؛ به نظر می‌رسد که این بودجه نیازمند اصلاح است.

معتقدم که نمایشگاه کتاب تهران تنگدستانه، صرفه‌‌جویانه و با حداقل هزینه‌های ممکن اداره می‌شود به‌طوری که با هزینه نمایشگاه‌های دیگر قابل مقایسه نیست. امیدوارم با توجه به تدابیری که اندیشیده شده، از بخش مهم این رویداد که بخش مالی آن است، سربلند بیرون بیاییم.

با این اوصاف، برای نمایشگاه کتاب تهران دو منبع درآمد مشخص بیشتر وجود ندارد. نخست اجاره‌بهاء حاصل از غرفه‌ها که در این دوره براساس مصوبه شورای سیاست‌گذاری‌ به غیر از تعداد معدودی از غرفه‌های بزرگ، به‌طور تقریبی، افزایش اجاره‌بهاء وجود نداشت؛ آنچنانکه اجاره‌بهاء با هدف حمایت از ناشران از چند سال گذشته تقریبا ثابت است. در نمایشگاه سی‌ویکم هم اجاره بهای غرفه‌های زیر چادر افزایش نداشت، اجاره‌بهاء غرفه‌های تا 9 متر ثابت و بالا‌تر از آن افزایش ناچیزی داشت.

دومین منبع، درآمد ناشی از مواد غذایی و تبلیغات است که در این دوره به صنف واگذار شد. هرچند که هنوز در جریان محاسبه این میزان درآمد هستیم اما به نظر نمی‌رسد که رقم قابل توجهی به دست بیاید. بنابراین همانطور که گفتم پیش‌بینی می‌کنم نمایشگاه کتاب تهران با چند میلیاردی کسری بودجه روبرو شود که امیدوارم با توجه به صرفه‌جویی، حمایت معاونت فرهنگی و تعامل با بخش‌های درآمدی، کسری بودجه را به حداقل برسانیم.

ریال‌به‌ریال در‌آمد‌ها باید به حساب نمایشگاه واریز شود

امیر‌زاده: یکی از نکات قابل توجه نمایشگاه کتاب تهران این است که مسائل مالی آن روشن است. مضاف بر اینکه سی‌و‌یکمین دوره نمایشگاه کتاب تهران تا حدود زیادی پایه درآمدی نمایشگاه را روشن کرد. کمیته تبلیغات و بازرگانی نمایشگاه دو دوره نمایشگاه در شهر آفتاب به صنف واگذار شد و در همان سال نخست موفق شد تا یک میلیارد و 400 میلیون تومان درآمد کسب کند. بنابراین با توجه به تجربه واگذاری این بخش به صنف، دست‌اندرکاران نشر و معاونت فرهنگی تقریبا می‌توان میزان درآمدهای نمایشگاه را تعیین کرد.

اگر درآمد‌های نمایشگاه به درستی، هوشمندانه و تخصصی مدیریت و پایه‌گذاری شود پیش‌بینی می‌کنم مسائل کسر بودجه اتفاق نیفتد. البته باید تاکید کرد که در‌آمد‌های نمایشگاه باید تجمیع شود؛ یعنی تمام درآمد‌ها در تمام بخش‌های نمایشگاه، باید به حساب نمایشگاه واریز شود. چرا این فرصت را به تشکل‌های می‌دهیم که در بخش‌های مربوطه درآمد‌زایی‌های خاص داشته باشند؟ پیگیری‌ها نشان می‌دهد که بخش‌های مختلف نمایشگاه نیز درآمد‌زا بوده‌اند و این درآمدها در اختیار صنف و تشکل‌ها قرار دارد. به اعتقاد من این شیوه بسیار غلط است و اگر به منطق درآمد‌زایی نمایشگاه می‌اندیشیم، باید ریال‌به‌ریال در‌آمد‌ها شفاف و مشخص باشد و به حساب نمایشگاه واریز شود.

بخشی از‌آنچه که در اختیار کمیته تبلیغات بوده و جزو تعهدات به حساب می‌آید، مشخص است اما در بخش‌ها و حوزه‌های دیگر باید یکپارچه‌سازی صورت بگیرد چراکه این در‌آمد‌ها در دل نمایشگاه کتاب شکل گرفته است. آیا بخش‌های مختلف، بدون برگزاری نمایشگاه توان در‌آمد‌زایی و فروش تبلیغات را دارند؟ اگر صنف به استقلال مالی نمایشگاه می‌اندیشد و عقلای صنف نیز بر برپایی نمایشگاه بدون وابستگی به منابع دولتی و روی پای خود تاکید دارند، باید این مساله حل شود. به‌عبارت دیگر کسی حق نداشته باشد به مثابه حکومت شاه‌ سلطان‌حسینی، یک ریال هم در بخش‌های مختلف برای خود در‌آمد کسب کند. نمایشگاه کتاب تهران با مولفه‌های مخصوص به خود و بودجه دولتی ویژه برگزار می‌شود.

شفاف می‌گویم: اگر بودجه دولت برای نمایشگاه به‌طور کامل تخصیص داده شود، هشت میلیارد تومان است. بخشی از بدهی سی‌امین دوره نمایشگاه کتاب تهران هنوز باقی مانده و علت اصلی این بدهی پرداختن نشدن کامل بودجه است. درآمد‌زایی بخش‌های مختلف در نمایشگاه آفت بزرگ و جدی به حساب می‌آید و اگر به منطق استقلال مالی نمایشگاه می‌اندیشیم، ریال به ریال این در‌آمد‌ها باید به حساب نمایشگاه تزریق و براساس صلاح‌دید تقسیم شود.

آخرین آمار فروش نمایشگاه کتاب سی‌ویکم

* آخرین مبلغی که از فروش نمایشگاه کتاب به دست آمده چقدر است؟

شهرام‌نیا: براساس محاسبه گردش مالی پُز‌های بانک شهر به‌عنوان بانک عامل نمایشگاه، این رقم آخرین روز به 92 میلیارد و 100 میلیون تومان رسید. از طرفی احتمال‌ می‌دهیم که 60 درصد گردش مالی از طریق پز‌های بانک عامل انجام شده باشد. سال گذشته محاسبه 70 درصد وجود داشت اما امسال با توجه به برخی مشکلات و استفاده از پُز‌های متفرقه، احتمال 60 درصد را لحاظ کردیم و حدود 40 درصد از رقم فروش را برای تراکنش از سایر پُز‌ها،‌ فروش نقدی، اعتباری و یا چکی درنظر گرفتیم. بااین حساب و محاسبه همه این تراکنش‌ها، میزان فروش نمایشگاه کتاب را رقم 130 میلیارد تومان تخمین می‌زنیم. تعداد تراکنش‌های انجام شده نیز حدود یک میلیون و 920 هزار تراکنش بود.

تخصیص 39 میلیارد و 500میلیون تومان بن خرید کتاب در نمایشگاه

* یارانه‌های خرید کتاب و میزان بن‌های اعطایی در سی‌ویکمین نمایشگاه کتاب تهران چقدر بود؟

امیر‌زاده: هماطور که می‌دانید دانشجویان، طلاب استادان دانشگاه و موسسات برای خرید کتاب از نمایشگاه با تخصیص بن خرید کتاب حمایت می‌شوند. طی چند سال اخیر قدم‌هایی برای هدفمند‌کردن این یارانه‌ها برداشته شد. نخست، تلاش شد تا بن‌های مجانی میلیاردی حذف شود. در این دوره نیز بیشتر بن‌های تخصیص یافته در قالب مشارکتی بودند؛ گاهی صد‌ در صد بود مبالغ بن، آورده سایر نهادها و سازمان‌ها بود. در برخی دوره‌ها برخی از معاونت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیازمندی خود را اعلام می‌‌کرند، گاهی هم90 درصد میزان بن از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تامین می‌شد و 10 درصد آورده سازمان‌های متقاضی بود. در حالی که این رقم در حال حاضر به پنج درصد رسیده و عکس شده است. به‌‌عبارت دیگر نهاد و سازمان‌ها آورده 90 تا 95 درصدی دارند و معاونت فرهنگی مشارکت کمک‌های پنج درصدی می‌کند. بنابر این مشارکت‌ها هدفمندانه و هوشمندانه به نفع مخاطبان و فعالان حوزه نشر تغییر جهت پیدا کرده است.

در سی‌و‌یکمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به 152 هزار دانشجو و طلبه و استاد حوزه و دانشگاه بُن تخصیص داده شد که در مقایسه با دوره قبل، 48 هزار نفر کاهش داشت. البته این میزان کاهش به معنای ایجاد محدودیت از سوی معاونت فرهنگی نیست؛ چنانکه سقف هشت میلیارد تومان برای این بخش پیش‌بینی اما در نهایت نزدیک به هفت میلیارد تومان تخصیص داده شد. فکر می‌کنم میزان حمایت از دانشجویان و طلاب در این دوره به چند دلیل به سقف نرسید؛ نخست میزان مشارکت با دانشجو 60 به 40 است که با توجه به افزایش قیمت کتاب‌ها، این میزان مشارکت افزایش نیافته و شاید این مبلغ، برای بسیاری از دانشجویان به‌صرفه نباشد. بخشی از این اعتبارات هم (برای 35 هزار نفر) برای اولین‌بار با شارژ کارت هوشمند ملی تخصیص داده شد که امکان تقلب و فروش را غیر‌ممکن می‌کرد.

اما در پاسخ به سوال شما باید بگویم آورده  152 هزار دانشجو، طلبه و استاد حوزه و دانشگاه جذب شده، برابر بود با 9 میلیارد و 120 میلیون تومان و سهم معاونت فرهنگی نیز 6 میلیارد و 80 میلیون تومان بود که در مجموع 15 میلیارد و 200 میلیون تومان از بن دانشجویی عاید نمایشگاه شده است. دو میلیارد و 500 میلیون تومان بن اهل قلم برای 10 هزار اهل قلم به‌صورت یک طرفه تخصیص داده شده و علاوه براین از 310 موسسه 17 میلیارد و 500 میلیون تومان آورده داشتند و در ازای این مشارکت چهار میلیارد و 300 میلیون تومان نیز از سوی معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بودجه در نظر گرفته شده بود.

مطابق با ارقامی که به آن‌ها اشاره کردم، در مجموع مبلغ 39 میلیارد و 500میلیون تومان به عنوان بن خرید(آورده گروه‌ها و سازمان‌ها به علاوه میزان مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) به نمایشگاه کتاب تهران تخصیص یافت که کمک قابل توجهی به صنعت نشر به حساب می‌آید که بخش اعظم این میزان یارانه، از طریق آورده سازمان‌ها تامین شده است.

نمایشگاه کتاب تهران باید فروش‌محور باشد و راهی برای حذف این جنبه وجود ندارد

* گردش مالی صنعت نشر در یک‌ سال حدود 1500 میلیارد تومان است که بر این اساس بخش قابل توجهی از گردش مالی چرخه نشر(بین 10 تا 15 درصد و حتی بیشتر) به نمایشگاه کتاب تهران اختصاص دارد. مطابق با سنت همیشگی نمایشگاه، میزان فروش هر دوره به‌عنوان یکی از معیار‌های موفقیت نمایشگاه قلمداد می‌شود اما با توجه با نسبت میزان فروش با کل گردش مالی یک‌ساله صنعت نشر، باید از افزایش میزان فروش نمایشگاه خوشحال باشیم؟

دهقانی: ابتدا لازم می‌دانم به مساله‌ای اشاره کنم. سال‌هاست که درباره موضوع تاثیر برگزاری نمایشگاه بر فعالیت صنف بحث می‌شود و در وهله نخست به نظر می‌رسد که در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نزدیک به 100 تا 120 میلیارد تومان فروش کتاب اتفاق می‌افتد و در نمایشگاه‌های استانی نیز نزدیک به 50 تا 60 میلیارد تومان فروش کتاب وجود دارد، بنابراین در مجموع 160 تا 170 میلیارد تومان فروش کتاب به دست می‌آید که معادل 10درصد فروش سالیانه نشر است. در نگاه نخست به نظر می‌رسد که این رقم به اصطلاح از جیب کتابفروش می‌رود اما موضوع دیگری وجود دارد. کشور ما ویترین و شبکه توزیع و جریان اطلاع‌رسانی کتاب ندارد و بررسی تاثیر برگزاری نمایشگاه بر میزان فروش در چند شهر نشان می‌دهد که بعد از پایان نمایشگاه، فروش کتابفروشی‌ها افزایش پیدا کرده است. بنابراین نمایشگاه استانی و بین‌المللی تهران بر میزان فروش کتاب و تقویت کتابفروشی تاثیر‌گذار است.

بگذارید در حوزه نشر آموزشی، مصداقی‌تر وارد شویم: ناشران آموزشی در نمایشگاه‌های استانی و نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، مجموعا بین یک تا دو درصد فروش سالانه خود را کسب می‌کنند. این میزان تا چه حد به کتابفروشی‌ها لطمه وارد می‌کند؟ به نظر می‌رسد‌ نهایت این ضرر بیش از دو نیم درصد نیست. تاثیر پررنگ برگزاری نمایشگاه استانی و بین‌المللی تهران بر فعالیت کتابفروشان تبلیغات منفی و شایعات است، بنابراین معتقدم باید برگزاری نمایشگاه را برای کتابفروشان مثبت تلقی کنیم.

ناشران آموزشی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تقریبا به اندازه فروش، به تبلیغات می‌پردازند. به‌عنوان مثال ناشر آموزشی که در نمایشگاه 500 میلیون می‌فروشد، برابر این میزان به غرفه‌‌‌سازی و تبلیغات اختصاص می‌دهد. درآمد حاصل از فروش نمایشگاه برای ناشران آموزشی سودی به دنبال ندارد. معتقدم و بار‌ها نیز گفته‌ام عرضه 600 تا 700 میلیون تومان کتاب در نمایشگاه، به نوعی توزیع کتاب شبیه است؛ چراکه سودی را برای ناشر به همراه ندارد. بنابراین اثر مثبتِ این شکل حضور به کتابفروشی‌ها می‌رسد.

امیر‌زاده: ببینید؛ جنبه فروشگاهی نمایشگاه پذیرفته شده است. گاهی به این ویژگی ایراد‌هایی وارد می‌‌شود اما وضعیت فعلی نشر اقتضا می‌کند که بزرگترین رویداد فرهنگی کشور، فروش‌محور باشد و راهی برای حذف این جنبه وجود ندارد. اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کند فقط از نمایش کتاب‌ها حمایت می‌کند، نمایشگاه را می‌توان در فضایی مانند کانون پرورش فکری کودک و نوجوان برگزار کرد؛ چراکه ناشران از این رویکرد استقبال نمی‌کنند. اینکه تمرکز درصد قابل توجهی از اقتصاد نشر در 10 روز نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اتفاق خوبی باشد یا نباشد، از سوی اهالی نشر پذیرفته شده است. آنچناکه تقویم خرید منابع مکتوب مردم یا سازمان‌ها و نهاد‌ها نیز با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تنظیم شده است!

پایان سال مالی ناشران و اهالی نشر، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران است. علاوه براین مولف و مترجم تلاش می‌‌کنند تا محصولات خود را برای نمایشگاه آماده کنند، بنابراین میزان فروش در نمایشگاه کتاب تهران، به‌عنوان یک مزیت شناخته می‌شود. اگر مزیت نبود، رضایت‌مندی نیز حاصل نمی‌شد. چراکه فروش به معنای دسترسی مردم به منابع، فروش به معنای تامین منابع مکتوب دانشگاهیان و کسب سود ناشران است.

نیاز به تشکل ملی و پیگیری راهکارها

* اگر بپذیریم که بُعد فروشگاهی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران غیر قابل انکار و حذف است، دستِ کم می‌توان به اعمال برخی اصلاحات در رویه موجود دست زد تا حلقه‌های فروش کتاب در کشور نیز از از میزان فروش نمایشگاه سهم داشته باشند؛ نه اینکه با حضور ناشران، حلقه‌های پایانی زنجیره نشر که فروش کتاب وظیفه آن‌هاست، مغفول واقع شوند. به‌عنوان مثال می‌توان تعاونی سراسری متشکل از موزعان و کتابفروشان را تشکیل داد تا تمام اعضا از میزان فروش سهم ببرند.

یا مثلا می‌توان به این فکر کرد که ناشران در قالب نمایندگی‌های فروش خود یعنی که از موزعان و کتابفروشان تشکیل می‌شوند، در نمایشگاه مشارکت داشته باشند. به نظر‌می‌رسد سازوکاری پیش‌بینی کرد که به تقویت شبکه‌های توزیع و فروش هم کمک کند. ظاهرا این اتفاق نیفتاده و دغدغه آن نیز شکل نگرفته است. مشکل دیگر تعدد ناشران حاضر در نمایشگاه است که در این دوره تعدادشان (ناشران داخلی) به بیش از هزار و 500 ناشر رسید. تعداد بالای غرفه‌ها همیشه مشکل کمبود متراژ و امکان تردد، دسترسی و خرید کتاب برای بازدیدکنندگان را به همراه دارد. بنابراین به‌نظر می‌‌رسد با تجمیع غرفه‌ها در غرفه‌های بزرگتری که از سوی نمایندگان فروش(موزعان و کتاب‌فروشان اداره می‌شوند)، مشکل تردد و دسترسی نیز کاهش می‌یابد و نمایشگاه با نظم بهتری برگزار می‌شود.

شهرام‌نیا: اصل این موضوع‌ها قابل توجه، بررسی و گفت‌و‌گو است اما نخست باید این پیش‌فرض را منتفی بدانیم که اگر نمایشگاه کتاب برگزار نمی‌شد مردم از کتابفروشی‌‌ها خرید می‌کردند. اما واقعیت براساس نظر‌سنجی علمی که از سوی روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده، بین 60 تا 70 درصد از بازدیدکنندگان با صراحت اعلام کردند که اگر از نمایشگاه بازدید نکنند از کتابفروشی‌نیز خرید نمی‌کنند.

بخش اعظم 10 یا 20 درصد یا هر رقم دیگری که به‌عنوان گردش مالی اعلام می‌شود، اگر نمایشگاه برگزار نشود، وارد چرخه نشر نمی‌شود. علاوه براین با توجه به شور و شوقی که نمایشگاه ایجاد می‌‌کند، میزان مشارکت مالی نهاد‌ها و دستگاه‌ها در جای دیگر هزینه می‌شد. به عبارت دیگر با حذف بن‌های مشارکتی به نظر می‌رسد که حتی یک ریال این بودجه نیز وارد چرخه نشر نمی‌شود. بنابراین گاهی اوقات با پیش‌فرضی غلط نتیجه‌ای حاصل می‌شود که تبعا غلط است. هرچند که بخشی از آورده سازمان‌ها و یا یارانه‌ها مورد سوء‌استفاده قرار می‌گیرد اما باید تلاش کنیم تخلفات به حداقل برسد.

من معتقدم که نمایشگاه‌های کتاب، در بازار موج‌آفرینی می‌کنند، چند روز قبل و بعد از نمایشگاه فضای جامعه و یا حداقل فضای فرهنگی رنگ کتاب می‌شود و کتاب به موضوع جامعه تبدیل می‌شود. ما نباید این نعمت را از دست بدهیم و در شرایطی که همواره درباره نشر خبر‌های بد می‌شنویم به بزرگترین رویداد فرهنگی کشور آسیب وارد کنیم. بنابراین چندان موافق نیستم که فروش نمایشگاه به کتابفروشی‌ها لطمه می‌زند. برخی از کتابفروشان معتقدند که نمایشگاه‌های استانی زمینه آشنایی مخاطب با تازه‌های نشر را فراهم می‌کند و بستری برای معرفی کتاب است. ضمن اینکه نباید فراموش کنیم نقدینگی که نمایشگاه‌ها ایجاد می‌کنند، رگ حیات صنعت نشر است.

امیر‌زاده: اولا همانطور که می‌دانید تعداد ناشران و کتابفروشان در ایران عکس بسیاری از کشور‌هاست. در حال حاضر سه هزار ناشر فعال در ایران وجود دارد و تعداد کتابفروشان حداقل باید بیشتر از تعداد ناشران فعال و یا حداقل برابر با تعداد آن‌ها باشد اما تعداد کتابفروشی‌‌های کشور در خوشبینانه‌ترین حالت و با توجه به حمایت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به هزار باب هم نمی‌رسد.

ایده ایجاد تشکل فراگیر ملی در حوزه نشر نه‌تنها در بحث فروش بلکه در سایر حوزه‌های نشر اثر گذار است. بسیاری از مشکلات رقابت‌های صنفی که البته معتقدم از آن‌ها ناگزیر هستیم ناشی از نبود تشکل فراگیر و موثر حوزه نشر است. اگر تشکل و یا نهاد صنفی فراگیر با منطق اقتصادی فراگیر تشکیل شود و  بیشترین امکان تصدی‌‌گری امور از جمله نمایشگاه کتاب تهران را در اختیار داشته باشد، توانایی پیگیری ایده‌ها و راهکارهای مختلف را خواهد داشت اما در عمل این تشکل وجود ندارد.

بخشی از مشکلات نشر ناشی از نبود همین تشکل‌های فراگیر است. نمایشگاه کتاب تهران، تکه کوچکی از پازل صنعت نشر کشور است که در آن شاهد برون‌داد اتفاقات درون صنف و دولت هستیم اما همه امور حوزه صنف به نمایشگاه معطوف نمی‌شود. البته اگر مجموع تشکل‌های جزیزه‌ای صنف‌ که به معنای هویتی مستقل هستند، کنار هم قرار بگیرند به نظر می‌رسد می‌توانند تشکل فراگیر قابل توجهی را تشکیل دهند.

دهقانی: متاسفانه تجربه‌های پیشین در مسیر تشکیل تعاونی‌ها و بنگاه‌های سراسری نشر در کشور، با شکست مواجه شده است و در حال حاضر و در غیاب تشکل سراسر، امکان تغییر رویه در نمایشگاه کتاب تهران وجود ندارد.

ایران را در بازارهای جهانی نشر جدی نمی‌گیرند
کپی‌رایت... کپی‌رایت... کپی‌رایت

* موضوع بعدی که جا دارد به آن بپردازیم، جنبه بین‌المللی نمایشگاه کتاب تهران است. ارزیابی شما از تاثیر حضور ناشران و هیات‌های فرهنگی کشور‌های خارجی بر نشر کشورمان چیست؟ به نظر می‌رسد که میهمان‌های ویژه سال‌های قبل یعنی ایتالیا و روسیه فعال‌تر از مهمان امسال که صربستان بود بودند. آیا سطح تعاملات، رضایت بخش بود؟

شهرام‌نیا:  کم و کیف حضور کشور‌ها در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران متفاوت است. در دوره قبل شاهد حضور 51 کشور در نمایشگاه بودیم و امسال تعداد کشورهای حاضر به 53 کشور رسید. درباره مهمان ویژه، قبول دارم نمره ایتالیا در مقایسه با صربستان به‌عنوان مهمان ویژه این دوره بالاتر است. باید به بضاعت کشور‌ها توجه داشته باشیم. البته درباره شهر مهمان نیز تونس در مقایسه با دو مهمان دور‌های قبل بهتر عمل کرد.

یکی از موفقیت‌های بخش بین‌الملل نمایشگاه تقویت ارتباط با مجارستان بود. یک‌سال از عمر ارتباط فرهنگی ایران و مجارستان در حوزه نشر مکتوب می‌‌گذرد و سال گذشته، میزبان رئیس نمایشگاه بوداپست بودیم. امسال هم معاون فرهنگی وزیر خارجی این کشور به‌عنوان اصلی‌ترین چهره فرهنگی این کشور در نمایشگاه حاضر بود. دو هیات از چین شامل رئیس نمایشگاه شانگهای و رئیس مرکز صادرات و واردات کتاب این کشور هم در نمایشگاه حضور داشتند.

همچنین هیات ویژه‌ای برای بررسی مهمان ویژه نمایشگاه کتاب حضور داشتند. مشاور رئیس جمهور و رئیس نمایشگاه تورین ایتالیا،‌ هیات‌های چهار نفره از عمان و روسیه نیز در این دوره مهمان نمایشگاه بودند. میزبانی از چند آژانس ادبی و امضا قرار‌داد فروش رایت نخستین بار در این دوره انجام شد.

بخش بازار جهانی نمایشگاه که چند سالی به‌ بخشی نمادین تبدیل شده بود طی چند دوره گذشته سر و شکل منسجم‌تری به خود گرفت و ناشران موفق در عرصه بین‌الملل در این بخش نشست‌های متنوع برگزار کردند. البته اقدامات در حوزه بین‌الملل با شان واقعی ایران فاصله دارد. بار‌ها گفته‌ام که جایگاه نشر ایران به مراتب بالاتر از کشور‌هایی مانند اندونزی و یا ترکیه است. اما نباید فراموش کرد که الحاق به کنوانسیون برن در بهبود حضور ایران در بازار جهانی نشر بسیار موثر خواهد بود. در شرایط موجود ما با کشور‌های مختلف درباره بازار جهانی مذاکره می‌کنیم در حالی‌که جزو قاعده بازی نیستیم؛ بنابراین نظام هر چه زود‌تر باید درباره این موضوع تصمیم بگیرد. امید‌وارم همان‌طور که در همایش کپی‌رایت که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود مطرح شد، ایران تا پایان سال به معاهده برن بپیوندیم.

درمجموع معتقدم که در بخش بازار جهانی نشر سی‌و‌یکمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، موفقیت نسبی و قابل توجهی داشتیم. برخی از آژانس‌های ادبی که از آن‌ها برای حضور در نمایشگاه دعوت شده بود به دلیل نپیوستن ایران به معاهده برن دعوت را اجابت نکردند؛ چراکه هنوز ایران را به‌عنوان بازیگر جدی در نشر بین‌المللی به رسمیت نمی‌شناسند. معتقدم یکی از راه‌های برون رفت از مشکلات اقتصادی که نشر را درگیر کرده معرفی ایران به‌عنوان بازیگر جدی نشر بین‌الملل است. بیش از صنعت سینما که در عرصه بین‌الملل می‌درخشد در حوزه کتاب حرف برای گفتن داریم.

چالش تقویم نمایشگاه و نزدیک شدن ماه مبارک رمضان

* درباره نمایشگاهی شدن بخشی از آن و حتی کوتاه شدن بازه زمانی نمایشگاه دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. علاوه براین با توجه به نزدیک شدن ماه مبارک رمضان با روز‌های برگزاری نمایشگاه آیا فکری برای تغییر زمان بزرگترین رویداد فرهنگی کشور دارید؟ 

امیر‌زاده:  کاهش و یا تغییر زمان برگزاری نمایشگاه‌ بین‌المللی کتاب تهران با توجه به نزدیک شدن روز‌های ماه مبارک رمضان و برگزاری نمایشگاه قرآن، تابع اقدام موثر و قاطع وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. گفت‌و‌گو‌ها بین معاونت فرهنگی و معاونت قرآن آغاز شده و پیش‌بینی می‌شود تداخل این دو رویداد موجب بروز بحران مخاطب، بودجه و مسائل اجرایی شود.

* آیا احتمال تغییر زمان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از اردیبهشت‌ماه به خرداد وجود داد؟

امیر‌زاده : اردیبهشت‌ به‌عنوان زمان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در تقویم ناشران داخلی، خارجی و مخاطبان جا افتاده است بنابراین شاید تغییر زمان به صلاح نباشد. مدیریت تقارن برگزاری دو نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و قرآن کریم نیازمند تصمیم وزارتی است.

شهرام‌نیا: تقویم برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تابع متغیر‌های مختلف است. یکی از مشکلات تعیین تاریخ برگزاری نمایشگاه متاثر از زمان برگزاری نمایشگاه‌های خارجی است، علاوه براین رویداد‌های داخلی مانند برگزاری مسابقات قرآن نیز در تعیین تاریخ آغاز فعالیت نمایشگاه موثر است. برای سال آینده شورای سیاست‌گذاری باید تصیم‌گیری کند.

پیشنها افزایش اجاره‌بها برای رفع مشکلات مالی و...

* از هیات خرید کتاب از ناشران حاضر در نمایشگاه سی‌ویکم چه خبر؟

امیر‌زاده: هیات خرید تا سقف یک میلیار تومان خرید انجام داده است. توجه داشته باشید خرید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حمایتی است و بنا نیست به رویه، به رویه‌ای دائمی تبدیل شود.

* در پایان موضوعی هست که مایل به طرح آن باشید؟

دهقانی: یکی از موضوعاتی که باید در نمایشگاه کتاب تهران دیده شود، توجه به مبلغ اجرا بهای غرفه‌ها است. به اعتقاد من قیمت غرفه‌ها بسیار پایین است و باید اصلاح شود. اگر قیمت پایه تغییر کند، درآمد نمایشگاه دو تا دو و نیم برابر افزایش و تخلفات نیز به شدت کاهش پیدا می‌یابد. 

امیر‌زاده: این پیشنهاد قابل پیگیری است. صنف می‌تواند به شورای سیاست‌گذاری برای افزایش قیمت غرفه پیشنهاد ارائه کند.